Karahanlilar
840-1212 tarihleri arasinda, Türkistan ve Maveraünnehirde hâkimiyet kuran ilk Müslüman Türk devleti. Karluk, Çigil, Yagma ve diger Türk boylarindan meydana gelen Karahanlilar Devleti, devrin Islâm kaynaklarinda El-Hâkaniye, El-Hâniye, Âl-i Afrasiyab; baska eserlerde de, Alp-ilig Hanlar, Arslan-Bugra Hanlar unvanlariyla anilir. Karahanlilar tabiri, batili sarkiyatlar tarafindan, bu sülâlenin kara ünvanini çok kullanmalari sebebiyle verilmistir. "Kara", Türkçede, kuzey yönünü isaret etmesinin yaninda, büyüklük ve yükseklik de ifade eder.
Karahanlilar Devleti, 840 senesinde Uygur Devletinin, Kirgizlar tarafindan yikilmasiyla, Orta Asya bozkirlarinda, Bilge Kül Kadir Han tarafindan kuruldu. Kadir Han, Mâveraünnehiri almak isteyen Sâmânîler Devleti ile mücadele etti. Karahanlilarin baslangiç dönemi, ilmî yönden pek açik degildir. Kadir Handan sonra, iki oglundan Bazir Arslan Han, Balasagunda Büyük Kagan olarak, kardesi Ogulçak Kadir Han ise, Ortak Kagan olarak Tarazda devleti idare ettiler. Ogulçak Kadir Han, Sâmânî hükümdari Ismail bin Ahmed ile devamli mücadele etti. Sâmânîler, 883 yilinda Tarazda devleti ele geçirince, Ogulçak, Kasgari merkez yapip, Sâmânî hakimiyetindeki bölgelere akinlara basladi. Bu akinlar sirasinda Ogulçak Kadir Hanin yegeni Satuk, Karahanlilara siginan, Ebu Nâsir adli Sâmânî sehzadesi ve Müslüman din adamlari ile tanisarak Islâm dînini kabul etti.
Nuh peygamberin oglu Yâfesin torunlari olan Türkler, hükümdarlarinin Müslüman olmasindan sonra, yaradilislarindaki temizlik ile seve seve ve büyük topluluklar halinde en son ve en mütekâmil din olan Islâmiyeti topluca kabul ettiler. Sekizinci asirda Müslümanlarla tanisip, içlerinden kismen bu dini kabul edenlerin bulundugu Türklerin 10. asirda topluca Islâmiyeti kabulü, netice itibariyle tarihteki birçok hâdiseye yön vermesi bakimindan pek önemlidir.
Müslüman olunca Abdülkerim adini alan Satuk Bugra Han, dogudaki amcasina karsi mücadelesinde, Müslüman gönüllülerden de faydalandi. Abdülkerim Satuk Bugra Han, 995 senesinde vefat edince Artuça defnedildi. Yerine oglu Musa hükümdar oldu. Onun çok kisa sürdügü anlasilan saltanatindan sonra hükümdar olan kardesi Baytas Arslan Han, dogu kagani Arslan Hani maglup ederek, sülalenin bu kolunu ortadan kaldirdi ve bütün Karahanlilari birlestirdi. Baytas Arslan Han, Karahanli ülkesinde Islâmiyetin yayilmasi faaliyetlerini tamamlayinca, komsu Türk boylarni Islâma daveti kendisine gaye edindi.
Baytastan sonra, oglu ebül-Hasan Ali hüükümdar oldu. Bu dönemde devletin bati kismini kardesi Bugra Han Harun idare ediyordu. Bugra Han, 990 yilinda Isbicâbi zaptedip, 992 senesinde Sâmânîlerin merkezi Buharaya girdi. Böylece Horasan ve Mâverâünehir, Karahanlilarin eline geçti. Sihâbüddevle ve Zâhirüddavâ gibi Islâmî ünvanlar kullanan Bugra Han, Kasgara dönerken 996 yilinda vefat etti. Yerine Ahmed bin Ali geçti. Halîfe tarafindan taninan ilk Karahanli hükümdari Ahmed Handir.
Ahmed Han zamaninda, Sâmânîler ve onlara bagli devletçiklerle Karahanli münasebetini, devletin bati kismini idare eden Ilig Han ünvanli Nâsir bin Ali sagliyordu. Özkentte oturan Nâsir, 996 senesinde Sâmânî kumandanlarindan Fâikin tesvikiyle bu ülke topraklarina sefer düzenledi. Fakat Gazne hâkimi Sebüktekinin araciligi ile bu iki devlet, antlasma yapti. Bu antlasmaya göre Sâmânîler, Seyhun sahasini Katvan çölüne kadar Karahanlilara birakiyor, Fâik de Semerkant valisi oluyordu. Nâsir, 999 senesinde Buharayi zaptederek, Sâmânî hânedani mensuplarini Özkente götürdü. Nâsir Han, Gazneli Mahmud ile anlasinca, Ceyhun nehri iki devlet arasinda sinir kesildi. Ayrica Mahmud Han, aralarindaki dostlugu güçlendirmek için Nâsirin kizi ile evlendi. Nâsir, Sâmânîlerin bütün mirasina konmak ve Horasani ele geçirmek istiyordu. Bu yüzden Gazneli Mahmudun Hindistan seferinden faydalanarak iki koldan Horasana girdi ise de yenildi. Hânedan mensubu Hotan Hâkimi Yusuf Kadir Handan yardimci kuvvet alip, Gaznelilere karsi yeniden askerî harekâta geçti. 1006 senesi Ocak ayinin besinde, Sultan Mahmuda maglup oldu. Bu basarisizlik, Karahanlilar arasinda aile kavgalarina yol açti. Nâsir, bagimsizligini ilan etmek istedi. Nâsira karsi, Büyük Kagan Ahmed Han, Gazneli Mahmuda basvurduysa da, Nâsir bin Ali 1013 yilinda vefat etti. Yerine, Arslan Ilig ünvaniyla, kardesi Mensur bin Ali geçti. Büyük Kagan Ahmed Arslan Hanin hastaliginda kendisini büyük kagan ilan eden Mensur Han, kardesi Muhammede de Arslan Ilig ünvanini verdi.
Ahmed Arslan Han, Ortak Kagan Yusuf Kadir Han
